Terug naar Portfolio >

Weet wie je bent, oefen en onderschat niets

Op de dertiende verdieping van het assessmentbureau GITP kijk ik uit over het rechte stratenplan van Rotterdam. Vandaag wordt getest of een toekomst als zelfstandige bij mij past en of ik commercieel inzicht heb. In het kamertje staan een bureau en een computer. Hier wordt wat gezweet, bedenk ik me. Als mijn droombaan er van zou afhangen, had ik er beslist met meer zenuwen gezeten.

Het assessment is niet meer weg te denken uit de arbeidsmarkt. Als methode om te kijken wat iemand in zijn mars heeft of als proeve van geschiktheid voor de ideale baan. Volgens wetenschappers is het assessment een goede voorspeller van menselijk gedrag in arbeidssituaties en geeft het een goed beeld van iemands persoonlijkheid en intellectuele capaciteiten. Maar net als voor de Citotoets bestaan er talloze boeken en vele bureautjes die leren hoe je je kunt voorbereiden op een assessment. Is het dan nog wel eerlijk?

Veel mensen zijn boos en teleurgesteld als ze een negatieve assessmentuitslag krijgen, weet assessmentpsycholoog Bas Kok, auteur van het boek Assessment Doen. Ze zeggen dingen als: 'De psycholoog zag mij niet zitten', 'Ik had een slechte acteur' of 'De intelligentietest heeft niets met mijn werk te maken'. Het getuigt van weinig zelfkritiek, vindt Kok. ,,Je leert niks en een volgende keer ga je net zo hard weer onderuit." Zonde, want een gemiddelde werknemer kan in zijn loopbaan zo'n vijf assessments verwachten, zegt Kok.

Assessments worden doorgaans op maat gemaakt voor organisaties en functies. Zo zit er meestal een intelligentie- of capaciteitentest in, een persoonlijkheidstest en een rollenspel waarin een bepaalde situatie, die van belang is voor de functie, wordt nagespeeld. Gekwalificeerde bureaus gebruiken allemaal vergelijkbare testen die zijn goedgekeurd door de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN) van het Nederland Instituut van Psychologen (NIP).

Oefenen zodat je weet wat je te wachten staat, juichen alle deskundigen toe. Op de sites van de assessmentkantoren staan ook oefentestjes en op internet wemelt het van de intelligentietestjes. Toch bereiden mensen zich vaak verkeerd voor, weet Kok. Vooral pas afgestudeerden doen soms helemaal niks en laten het over zich heen komen, met het gevolg dat ze soms totaal overdonderd zijn. Of ze gaan oefenen op intelligentietesten alsof het een tentamen is. Kok: ,,Maar een intelligentietest is maar één onderdeel. Minstens zo belangrijk is het persoonlijke gesprek en het rollenspel."

Voor de dag begint, heb ik thuis een paar vragenlijsten moeten invullen. Wat in mijn werk mijn sterke en zwakke kanten zijn. De meeste mensen worden hier een hele dag getest, legt assessor en psycholoog Alexandra Lindner 's morgens uit. ,,We bespreken uitgebreid met welk doel ze hier zitten. Dus de vraagstelling van het bedrijf bij een selectieassessment. Maar ook wat de deelnemer over zichzelf wil leren." Tijdens de dag worden al uitslagen van tests en feedback op rollenspellen besproken.

Ik krijg in mijn kamertje tien minuten om me voor te bereiden op mijn rol als manager. Eerst moet ik werknemer Paul aanspreken. Hij is over de schreef gegaan bij een belangrijke opdrachtgever. Daarna sta ik de boze opdrachtgever te woord. Beiden worden gespeeld door dezelfde actrice. De werknemer komt binnen, leunt wat achterover en wuift zijn gedrag weg alsof het allemaal aan anderen ligt. Dat stoort me en vrij snel schiet ik in een belerende boze juffenrol. Paul wordt nog recalcitranter.

Lindner legt het spel even stil en vraagt hoe ik vind dat het gaat. Ik merk dat ik geen grip op Paul heb. Die voelt zich, zo blijkt, niet erg serieus genomen door mij. Ik probeer mijn ergernis in te slikken en beter naar hem te luisteren. Wel sta ik erop dat hij excuses voor zijn misstap maakt. De opdrachtgever sta ik beter te woord. Ik hoor haar verhaal aan en kom haar in een oplossing tegemoet. Voor Paul had ik op een rustiger manier strenger mogen zijn. Best pittig, zo'n rollenspel. Je moet jezelf laten zien in een rol die je niet kent. Je kunt je nergens achter verschuilen.

,,De kern van een assessment is het gedrag te meten dat iemand nog niet eerder heeft vertoond", zegt Rob Meijer, hoogleraar psychometrische en statistische technieken aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hoe verder de baan afstaat van wat iemand eerder deed, hoe nuttiger het is. Ook intelligentie is volgens hem een goede graadmeter voor iemands succes in een baan. Daarom zit een dergelijke test er ook bijna altijd bij.

Oefenen heeft tot op zekere hoogte zin, denkt Meijer. ,,Iemand wordt niet ineens briljant van het oefenen van intelligentietests. Als je er door oefening in slaagt complexe sommen op te lossen, ben je gewoon slimmer geworden. Maar zo iemand was dan waarschijnlijk al slim." Het COTAN denkt er ook zo over. Oefenen heeft zin omdat je dan weet wat je te wachten staat, zegt een woordvoerster. ,,Je schrikt niet meer van de opgaven en de tijdsdruk. Maar als je bijvoorbeeld niet goed abstract kunt denken, dan is de kans heel klein dat je dat wel leert door veel te oefenen voor een assessment."

Toch zijn de zenuwen er niet minder om, weet psycholoog Jack van Minden, die onder meer een boek schreef over assessmentcenters en een bedrijf heeft waar mensen kunnen oefenen voor een assessment. Een slecht gemaaktassessment kan traumatisch zijn. Hem valt op dat veel mensen een heel ander zelfbeeld hebben dan blijkt uit hun gedrag. ,,Zo wilde iemand hier onlangs een functie waarbij hij helder, kritisch en analytisch moest denken. Hij dacht zelf dat hij dat heel goed kon, maar het was een en al warrigheid."

Van Minden denkt dat je alles kunt leren, ook assessments succesvol doorlopen. ,,Alles wat we weten en kunnen hebben we tenslotte ooit geleerd." Hij neemt rekenangst weg, legt de principes van intelligentietesten uit en leert deelnemers het psychologisch gesprek niet te onderschatten. ,,Veel mensen denken dat het gezellige gebabbel niet zo belangrijk is, maar dat is het wel. Alles wordt geregistreerd. Wie wint, is een goede kandidaat die zich als beste weet te presenteren."

Kok ziet het iets minder negatief. Hij adviseert juist het oefenen te beperken en van te voren te bedenken wat voor persoon je bent en je daar naar te gedragen. Ben je verlegen of juist doortastend? Je kunt in de vragenlijst thuis wel invullen dat je heel extravert bent omdat je denkt dat het goed staat, maar een psycholoog trapt daar niet in. ,,De conclusie is dan dat je óf weinig zelfkennis hebt óf de psycholoog probeert te misleiden. Beide zijn niet positief."

Natuurlijk blijft een assessment mensenwerk, zegt Paul Jansen, hoogleraar bedrijfspsychologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in prestatiemanagement en assessments. En daardoor is het feilbaar. Maar toch is het de meest effectieve manier om de juiste mens op de juiste plaats te krijgen, denkt hij. Ook uit internationaal onderzoek blijkt dat keer op keer. Academici die na een assessment in een bepaalde functie terechtkwamen, deden het na een langere periode in hun carrière goed, bleek uit Jansens onderzoek uit 2005.

Dat verbaast Alexandra Lindner niet. ,,Aan het einde van het assessment krijgt de deelnemer het advies te horen dat naar de werkgever gaat. Soms leidt dat tot teleurstellingen. Toch is mijn ervaring dat als je het uitlegt en ontwikkelkansen bespreekt, mensen het meestal wel begrijpen. Enkele keren per jaar zijn deelnemers zo boos, teleurgesteld of ontevreden dat zij weigeren het rapport naar de opdrachtgever te verzenden. Dat recht hebben ze bij ons."

Na een paar dagen krijg ik mijn rapportage opgestuurd. Mij wordt geadviseerd het ondernemerschap zeker een kans te geven. Ik ben op mijn sterkst in een inhoudsgerichte en onafhankelijke functie, lees ik. Maar ik mag nog meer werken aan mijn commerciële inzicht, aan het plannen en organiseren van mijn werkzaamheden.

--

Ik zou het IQ van een aap hebben Maaike Boersma (29), journalist: ,,Ik deed voor het eerst een competentietest in 5-vwo. De uitslag volgens de psycholoog: ik mocht blij zijn als ik het vwo kon afmaken, maar universiteit zat er niet in. Daarna heb ik twee universitaire studies afgerond: Indonesische taal en cultuur en een master journalistiek. In mijn studententijd deed ik een keer mee aan de Nationale IQ-test. Volgens de uitslag had ik het IQ van een chimpansee - minder dan 80. Toen het bedrijf waar ik werkte eind vorig jaar werd opgeheven, kregen we een assessment aangeboden. Ik was wel benieuwd of ik beter was geworden in de tests, maar het was weer rampzalig. Ik ben gewoon slecht in figuren- en getallenreeksen. De psycholoog opperde of stewardess niks was voor mij: avontuurlijk, reizen en schrijven. Sorry hoor, maar een stewardess is toch een soort serveerster in de lucht. Daarvoor heb ik niet gestudeerd. Daarna vroeg ze of ik geen model wilde worden. Denigrerend. Van mijn hersenen moet ik het blijkbaar niet hebben. Ik heb overwogen een recherchekundige master te doen, maar daarbij hoort een assessment. Dat kan ik dus wel vergeten."

Ieder assessment is een cadeautje

Kees de Klerk (47), werkt bij de overheid: ,,Mijn eerste assessment is acht jaar geleden. Van 's ochtends tot 's avonds maakte ik tests. Hoewel ik het goed had gedaan, leek me dat niet zo effectief. De laatste drie assessments waren bij een ander bureau, maar steeds voor andere functies. Daar werd meer gekeken naar mijn interesses, werden rollenspellen gedaan en was meer interactie. Dat vond ik beter. Eén keer had ik een verschil van mening over een rollenspel. De assessor vond dat ik me te veel als leidinggevende opstelde, hoewel ik een adviesgesprek voerde. De acteur en ik waren het niet met hem eens. Toch kwam het in het rapport. Het maakte niet uit: ik kreeg de baan toch. Ook ben ik ondanks een positief advies een keer een baan misgelopen. Niet leuk en zonde van de energie. Ieder assessment is voor mij een cadeautje. In mijn omgeving herkent iedereen me erin. Ik ben leidinggevende en laat ook assessments doen. Ik ben nooit bedrogen uitgekomen. Een droomkandidaat viel door de mand. Hij bleek niet stressbestendig en kon niet samenwerken. Zulke belangrijke dingen zie je niet altijd in een gesprek."